Artículo sobre Cristóbal Colón basado en la Tesis de Emilia Rodríguez Solano
COLOMBO, COLÓN, Cristóbal. Na última década do século XIX encontráronse no arquivo municipal de Pontevedra uns documentos datados no século XV e principios do XVI, referidos a xentes do mar apelidadas De Colón. Durante máis de vinte anos e baixo os auspicios da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, estívose realizando unha serie de estudios encami- ñados a buscar unha posible relación familiar entre estas persoas e Cristóbal Colón. Este labor culminou coa obra de Celso García de la Riega, Colón español, na que desenvolve unha tese segundo a cal o navegante puido nacer en Pontevedra, aínda que nos citados documentos non había ningún tipo de referencia a tal posibilidade de parentesco entre Cristóbal Colón e as devanditas persoas. Valíanse dé que nesta cidade existisen os nomes de Domingo, Bartolomé e Cristóbal e de que só en Pontevedra aparecesen xentes da época do descubrimento de América que levaran o apelido do descubridor. Tamén resultaba curioso que o apelido destes homónimos de Colón tivesen anteposta a preposición de, xa que no testamento de 1498 o navegante fai constar que só son de liñaxe verdadeira os que se chaman De Colón, e ñas capitulacións de Santa Fe comparece como Cristóbal de Colón.
García de la Riega faleceu en 1914, cinco semanas despois da publicación da súa obra, e, dous meses máis tarde, o cronista Serrano Sanz publicaba un tra- ballo no que denunciaba como falsos a maior parte dos documentos proporcionados por De la Riega. En 1917, Oviedo Arce emitiu un ampio e documentado informe no que, recollendo o sentir da Real Academia Galega, da que era membro, confirmaba que a documentación pontevedresa fora manipulada e aconsellaba silencia-la campaña de García de la Riega. Sen embargo, a tese pontevedresa seguía contando con moita aceptación, principalmente entre a colonia galega de América. En 1929 a Real Academia da Historia fixo pública unha resolución pola que, facendo seu o informe de Oviedo Arce, se pronunciaba en contra da autenticidade dos tan discutidos documentos. A pesar deste informe, algúns autores galegos volveron sobre o tema co fin de defende-la tese pontevedresa, aínda que as súas teorías xa se parecían moi pouco á exposta inicialmente. Destaca a publicación España, patria infalible de Colón, de Luciano Rey Sánchez, na que rexeita as críticas de Astrana Marín sobre a tese pontevedresa e analiza, moi autorizadamente pola súa condición de notario, os testemuños do almirante e outros documentos civís, dubidando da súa autenticidade nuns casos, e negándollela rotundamente noutros. Antonio Fernández e Fernández publicou entre 1956 e 1958 unha serie de catorce fascículos nos que, baseándose nunha ampia información bibliográfica, realiza un detallado estudio da vida de Cristóbal Colón e confecciona unha lista de feitos incompatibles coa tese tradicional xenovesa e que, sen embargo, se adaptan perfectamente á hi- pótese pontevedresa. José Mosqueixa Manso, capitán mercante e gran coñece- dor do Caribe, publicou en Bos Aires a obra La cuna gallega de Cristóbal Colón, na que, tras un minucioso estudio das rutas que seguiu Colón ñas súas via- xes, ofrece unha longa lista de nomes eos que bautizou as costas americanas, que teñen os seus homónimos na costa pontevedresa. F. Romero Lema, en La lengua de Cristóbal Colón, recolle un gran número de galeguismos que di ter atopado en diferentes escritos de Colón e que lie permiten afirmar que os dialectalismos que Menéndez Pidal cualificou de lusismos son auténticos galeguismos. Á parte doutros traballos análogos, foi moi frecuente a publicación de artigos de prensa que se ocuparon deste tema. A documentación proporcionada por García de la Riega foi obxecto dun exhaustivo estudio posterior, coa aplicación de modernas técnicas fotográficas, análise de tintas e emprego de luz negra. A raíz desta investigación atopáronse grandes erros na crítica documental que no seu día realizaron Serrano Sanz, Oviedo Arce e a Real Academia da Historia. A interpretación de Serrano Sanz sobre un suposto adorno ou til contracción non é válida, xa que se trata do trazo inferior do y correspondente ó nome Lyonor, que figura inmediatamente encima; como mostra pódense ver ata dezasete letras iguais terminadas interiormente con idéntico trazo. A súa aseveración de que Cristo se escribía daquela baixo a forma Xpo e que, polo tanto, Cristóbal e Cristobo deberían escribirse Xpobal e Xpobo, é certa, pero esqueceu sinalar que Cristo tamén se escribía Xo, resultando inadmisible que non o tivera en consideración cando o que destaca entre as es- trañas grafías é precisamente Xo. En consecuencia, as formas X°bal e X°bo son tan dignas de ter en conta coma Xpobal e Xpobo. Precisamente, no documento denominado por García de la Riega “Bartolomeu de Colón” figura o nome de Xesucristo baixo a forma ihu x°, de onde a forma Xpo non pode considerarse exclusiva. Tampouco se pode admiti- -la afirmación de Oviedo Arce de que García de la Riega fora o causante das alteracións de orde química que se observan nalgúns documentos; é moi significativo que só os que se conservan no Museo Provincial de Pontevedra, que son os que Oviedo Arce lies entregou ós analistas para examínalos, presenten esta singular alteración, mentres que os que se atopan en poder da familia de García de la Riega carecen dos efectos de calquera manipulación deste tipo. Por outra parte, as descoloracións que se observan, tirando a castaño avermellado, corresponden ó método de identificación das tintas ferrotanogálicas empre- gadas naquela época mediante a aplicación dunha solución de hidrato sódico. A razón desta proba era descubrir se os nomes que aínda se len na escritura de fondo, baixo os trazos recalcados, foran escritos con tinta diferente á do resto. Engade Oviedo Arce que, segundo o dictame dos analistas que estudiaron a documentación, se aplicou unha solución amoniacal de ácido oxálico para dadle á tinta unha cor da palla avellenta- da; e para luxa-lo pergamiño, empregouse unha solución acuosa do mesmo ácido. Sen embargo, non se sabe de ninguén que vise, tal díctame nin que os analistas puidfesen dicir tal cousa, xa que resulta improbable ter un ácido en solución alcalina e, ademais, non se podería mancha-lo papel ou o pergamiño cunha solución acuosa de ácido oxálico, pois en vez de luxar o que faría sería borrar, debido á formación dun complexo de ferro, soluble e incoloro.
Polo que respecta ó informe da Real Academia da Historia, convén sinalar que a comisión designada para o estudio da documentación só puido dispoñer de cinco dos trece documentos citados por García de la Riega, xa que os oito restantes se atopaban en poder dos seus familiares e non puideron ser examinados polos seus detractores. Da análise do documento designado por De la Riega “Cristobo de Colón”, a comisión considera que as tres primeiras grafías d, xe ó están manipuladas a base de riscar parte das letras xenuínas coa intención de aproveitar algúns dos seus trazos para forma-las que se escribiron despois. O texto, antes de ser alterado, dicía: outra herdad de [un nome] de Colón. Sen embargo, unha vez examinado o documento baixo os efectos da luz negra, a escritura da emenda aparece en cor negra uniforme e sen que se observe nada que permita supoñe-Ia presencia de dúas tintas diferentes. As pequeñas manchas próximas ó x confúndense agora coa fluorescencia do pergamiño, polo que hai que descarta-lo suposto de que sexan restos de anteriores grafías. Deste exame dedúcese que a emenda se fixo no momento de crea-lo documento, que o x suplantou o e da preposición de, que a grafía que segue ó x está alterada por algúns trazos da mesma tinta supeipostos á grafía primitiva (esta alteración parece afectarlle só á parte que está sobre a chave que a corta) e que o o que figura por riba parece totalmente xe- nuíno. Se se eliminan os supostos de que este o unido ó gancho do y de Lyonor formara un estraño til de abreviatura e que a emenda fora recente, o problema queda reducido á interpretación da segunda grafía que podería responder a un (p, de onde resultaría Xo Ferens de Colón, forma coa que habitualmente asinaba o almirante.
Sen embargo, aínda que García de la Riega non tivera que ver coa emenda das grafías que anteceden o apelido De Colón nin coas manipulacións de orde química, existen outras alteracións das que si é responsable, como o feito de que a maior parte dos documentos que pasaron polas súas mans aparece ostensiblemente sobrescrita. Os seus continuadores alegaron que García de la Riega tivera a infeliz idea de reavívalos para que ñas repro- duccións saíran claros os nomes que interesaban, pero sen que resultase alterada ningunha outra palabra. O certo é que non fixeron nada para probalo, mentres que Serrano Sanz, Oviedo Arce e a Reál Academia da Historia sostiveron que os nomes que figuraban orixinariamente fo- ran substituidos, previo riscado, polos que agora se len; sendo esta acusación a que prevaleceu.
García de la Riega expuxo por primei- ra vez a súa tese en 1898, nunha conferencia pronunciada na Sociedade Xeo- gráfica de Madrid, empregando máis ou menos os mesmos documentos e seguin- do as mesmas liñas que as que seguiu, dezaseis anos despois, no libro Colón español. Resulta estraño que, se os documentos que presentou (eran os orixi- nais) estaban xa alterados, os membros da Sociedade Xeográfica non o notasen e, sen embargo, Serrano Sanz o vise tan claro a través duns fotogravados deficientes e reproducidos a dous tercios do seu tamaño. Ademais, Ballesteros Beret- ta, que máis tarde sería un dos asinantes do informe da Real Academia da Historia, di: Algúns negáronlles autenticida- de, pero non están no certo; eu examinemos por dúas veces, unha no mesmo Arquivo de Pontevedra. […] Agora ben, debemos advertir que os documentos sa- íron en préstamo do Arquivo e estiveron no poder de particulares. De aquí dedúcese que, en época anterior ó seu estudio da comisión da que el mesmo formaría parte, a documentación aínda non fora alterada. Gracias ó testemuño do ponte- vedrés Joaquín Pintos, que foi o autor das primeiras reproduccións para o libro de García de la Riega, coñécese o autor material da operación. Di o mencionado fotógrafo que só existe o recalcado na parte pouco lexible, labor que foi realizado por Nicanor García. Tendo en conta que este naceu en 1889, non puido efectua-lo recalcado antes de 1898, ano no que foron exhibidos na Sociedade Xeográfica, posto que daquela tiña nove anos.
As probas mediante fotografía ó infra- vermello amosan cómo as grafías que constitúen o recalcado destacan sobre a escritura de fondo, debido a que a tinta é de materia máis reflectida, respecto das radiacións infravermellas, que a empre- gada na escritura orixinal de fondo. Mediante esta proba técnica conseguiron demostrar que non houbo suplantación de nomes; que os que se len agora eran os mesmos que os que se lían antes do reavivado e que este non tivo outra fina- lidade que darlles máis vigor ás grafías correspondentes ós nomes que interesaban para que saíran máis claros ñas reproduccións fotográficas, segundo explica o autor en Colón español. Pero o propósito resultou errado, xa que a fotografía con placa corrente non distingue matices e as dúas imaxes fúndense nunha soa.
Descendentes de Colón documentados en Pontevedra nos séculos XVII, xvm e XIX. Sobriño Buhigas realizou un estudio sobre unha xenealoxía desprendida da rama principal dos descendentes de Colón, que se establece en Pontevedra a mediados do século XVII, onde reside, ata que se extingue no século XIX. Esta análise adquire grande importancia ó revela-la existencia dun mor- gado ó que están vinculados os bens afectos a esta xenealoxía que, debidamente situados sobre un plano de Pontevedra, aparecen próximos ós que nos sé- culos XV e XVI posuían nesta vila os De Colón.
Traía exposición destes feitos, pódese concluir que non existe falsificación nos documentos de Pontevedra, aínda que algúns certamente aparecen recalcados, pero son os que menos importancia teñen, mentres que os que realmente importan están libres de manipulación. Así mesmo, unha vez saneada a proba documental, existen bases precisas para estructurar unha hipótese que lies dá satisfacción ás pretensións pontevedresas.
E para finalizar, compre ter en conta que, conforme foi declinando a obra de García de la Riega ata ser anulada como consecuencia dos ataques dos que foi ob-
xecto e que tanto ían beneficia-la tese tradicional xenovesa, tampouco esta puido escapar ós ataques que tanto De la Riega coma os seus seguidores lie asestaran na parte destructiva das súas alegacións, a cal non caeu no descrédito no que inco- rreu a súa parte constructiva. Polo tanto, as reivindicacións de Galicia como patria de Colón continúan en pé. (Emilia Rodríguez- Solano Pastrana)